Siyasi İdeologiyalar – Liberalizm

“Liberal” kəliməsi 14-cü əsrdən bəri müxtəlif mənalarda (azad insan, düzgün insan, açıq görüşlü insan) işlədilməsinə baxmayaraq, ilk dəfə 19-cu əsrdən başlayaraq siyasi məna kəsb etməyə başladı. Belə ki, “liberalizm”in 1812-ci ildə ilk dəfə İspaniyada siyasi mənada işlədilməsi ilə artıq bu kəlimə Avropada bir siyasi cərəyan, ideologiya olaraq tanınmağa başladı.

Siyasi ideologiya olaraq liberalizm 19-cu əsrdən əvvəl mövcud olmasa da, onun yaranma və təkamül inkişafı Orta Əsrlərə qədər gedib çıxır. Belə ki, bu dövrdə Avropa ərazisində iki əsas hakimiyyət – kral və kilisə hakimiyyəti var idi. Cəmiyyətin əsas sinifləri azınlıq təşkil edən feodallar, zadəganlar, dini kəsim və çoxluğu təşkil edən xalq – əkinçilər, maldarlar və digərləri idi. Orta sinif demək olar ki, yox idi. Bu dövrdə iqtisadiyyat kənd təsərrüfatına əsaslandığı üçün əsas idarə etmə vasitəsi torpaq idi. Torpağı olan şəxs xalq üzərində öz mütləq hakimiyyətini qururdu. Beləliklə də orta əsr Avropasında biri biri ilə çaxnaşmada olan, xalq üzərində tam mütləq hakimiyyəti ələ keçirmək istəyən kral və kilisə hakimiyyəti arasında mübarizə gedirdi.

Daha sonra, ticarətin inkişafı bu cəmiyyətlərdə şəhərlərin yaranmasına və inkişafına, o cümlədən yeni bir sinif, burjuaziyanın ortaya çıxmasına və zamanla güclənməsinə səbəb oldu. Şəhərləşmə və orta sinifin yaranması öz növbəsində yeni bir mədəniyyətin – insanı əsas dəyər olaraq götürən, və insan azadlığına əsaslanan ideyaların yaranmasına səbəb olurdu. Çünki ticarət və şəhər azad insan tələb edirdi. Belə ki, Avropada Rönesans, Aydınlanla, Dini reformasiya, bunların ardınca isə Sənayeləşmə və Fransız İnqilabı liberal ideyaların yaranması və formalaşması üçün zəmin yaratdı. Bu yeni ideyalar özündən əvvəlki dini və mühafizəkarlıq ideyalarına qarşı və onlara üsyan olaraq yaranmışdı.

Liberalizmin prinsipləri və təqdim etdiyi dəyərlər bunlardır:

Fərdiyyətçilik – İndividualizm

Fərdiyyəçilik 17-18 əsrlərdə geniş yayılan “təbii haqqlar nəzəriyyəsi”ndən (müasir mənası ilə insan hüquqları) qüvvət alır. Bu inanca görə insanların onların yaradıldığı gündən bəri müəyyən təbii haqqları vardır ki, bu haqqları da onlardan heç kim ala bilməz. Bu haqqlar həmin insanın insan olma səbəbi və insanlığının bir parçasıdır. Beləliklə liberalizm özündən əvvəlki ideologiyalardan fərqli olaraq əsas dəyər kimi insanı qəbul edir və hər şeyin ölçüsünün insan olduğunu bildirir. Fərdiyyətçilik liberalizmin fundamental dəyəridir və digər bütün prinsiplər bu dəyər üzərində formalaşır.

Azadlıq

Fərdin özünü cəmiyyətdə tapması və potensialını reallaşdırması üçün ona uyğun şərait lazımdır. Liberallara görə isə fərd üçün ən uyğun şərait azadlıq mühitidir. Azad bir cəmiyyətdə fərd özünə ən yaxşı və ən xeyirli olanı tapacaq və onu reallaşdıracaqdır. Buna görə də, liberalizmin qarşısında qoyduğu ikinci məqsəd fərdin azadlığı məsələsidir.

Ağıl, Rasyonalizm

Xüsusilə Orta Əsrlərin kilisə hakimimiyyətinə qarşı olaraq inkişaf etdirilmiş bu dəyər insanın öz qərarını özü verməli olduğunu müdafiə edir. Belə ki, dinin və digər mühafizəkar ideyaların əksinə olaraq liberalizm hər bir insanın öz həqiqətini tapma və bunun ardınca getmə potensialında olduğunu bildirir və bunun üçün də insana ağıl işıq tutacaqdır. Bundan başqa liberalların düşüncəsinə görə hər bir problemin mütləq ağılla bir cavabı vardır və müharibə, konflikt ağılın bitdiyi nöqtədir.

Ədalət

Ədalət anlayışı fərqli ideologiyalarda fərqli cür qəbul edilir. Liberalizmdəki ədalət anlayışı əsasən siyasi, iqtisadi, hüquqi bərabərlik prinsiplərinə əsaslanır. Fürsət bərabərliyi anlayışı liberal fəlsəfədə ədalətin əsası sayılır. Liberallara görə insanlar zehni və fiziki mənada bərabər olmadıqları üçün onların maddi bərabərliyini də yaratmaq mümkün deyildir. Ona görə hüquqi və digər bərabərliklər və ədalət olan bir cəmiyyətdə bir insanın uğursuzluğu sistemlə deyil, bir başa onun potensialı ilə əlaqədar olacaqdır. Bu da cəmiyyətdə narazılıq yaratmayacaq. Liberallara görə sosialistlərin irəli sürdüyü sosial bərabərlik anlayışı bərabər olmayan insanları bərabər göstərmək cəhdindən başqa bir şey deyil.

Toleranslıq və Plüralizm

Toleranslıq digərlərinin bizim qəbul etmədiyimiz şəkildə danışıq, davranış və düşüncələrinə göz yummaq deməkdir. Liberalizmin ən əsas prinsiplərindən biri olan toleranslığı Volaire belə izah edir. “Söylədiyin şeydən iyrənirəm, amma sənin bunu söyləmə haqqını ölümünə müdafiə edəcəyəm”. Toleranslıq anlayışı liberalizmin fərqli düşüncəli və inanclı şəxslərin bir yerdə, bir birlərinin hüquqlarını pozmadan yaşaya bilməsi üçün dəstəklənən bir dəyərdir.

Toleranslığın məntiqi nəticəsi isə plüralizmdir ki, bunun da məqsədi fərdlərin haqqlarını qorumaq və onların bir arada mövcudluğunu təmin etmədir.

Liberalizmin təsnifatı

Liberalizm haqqında bir çox təsnifatlar olmasına baxmayaraq, ən yayqın olanı, klassik və modern liberalizm təsnifatıdır. Əgər klassik liberalizm, dini və mühafizəkar ideyalara qarşı yaranmış və onlara üsyan fonunda meydana gəlmişdisə, modern liberalizm, K.Marksın dili ilə desək “vəhşi kapitalizmin” əskiklərinin bərpasına yönəlmişdi. Belə ki, modern liberalizm bir başa sosialist ideologiyadan təsirlənmişdir.

Qaynaqlar:

• Andrew Heywood, “Siyasi İdeolojiler: Bir Giriş”, Adres Yayınları, Mart 2010
• Gaus Gerald, “Liberalism”, Stanford University, First Published Thu Nov 28, 1996; Substantive Revision Thu Sep 16, 2010,  Http://Plato.Stanford.Edu/Entries/Liberalism/
• Halis Çetin, “Liberalizmin Tarihsel Kökenleri”, C.Ü. İktisadi Ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 2002

Xeyyam Namazov