Liberalizm və dəyərləri
Aygül Pəncəliyeva
Latın dilindən “azad insanlar sinfi” kimi tərcümə olunan liberalizm termin kimi XIV əsrdən mövcud idi. Lakin o, ancaq XIX əsrdən sonra siyasi məna kəsb etməyə başladı. Liberal fikirlər Avropada feodalizmin çöküşü, onun yerinə yaranmış kapitalist cəmiyyətin nəticəsi olaraq, orta sinfin fikir və düşüncələrini özündə əks etdirirdi. Bu fikirlər radikal idi, islahatlar hətta bəzən inqilab tələb edirdi. Liberallar mütləqiyyətçiliyin yerinə konstitusional idarəetmə, təmsili demokratiya tələb edir, dində vicdan, ibadət azadlığı, mülkiyyət 
hüququ kimi yeni fikirlər səsləndirirdilər.
Sənayeləşmənin Qərb ölkələrinə yayılması isə liberal fikirləri daha da möhkəmləndirdi. Beləliklə də XIX yüzillik, liberalizmin təntənəsi əsrinə çevrildi. Liberalların dəstəklədiyi azad bazar ölkələr arasında ticari əlaqələri genişləndirirdi. XIX əsr İngiltərəsində formalaşmış sənaye kapitalizmi liberal dəyələrlə birgə bir əsr sonra Şimali Amerika, daha sonra isə Şərqi Avropaya yayıldı.
Lakin Asiya, Afrika, Latın Amerikasının İnkişafda Olan ölkələrində vəziyyət daha fərqli idi. Kollektivçilik, cəmiyyəti fərddən daha üstün hesab edən düşüncə tərzi burada sosializm və millətçilik üçün daha əlverişli şərait yaradırdı.
Qərbin siyasi sistemi isə tamamilə liberal fikir və dəyərlərə əsaslanır. Bu fikir və dəyərlər onun siyasi, iqtisadi və sosial həyatına elə nüfuz edib ki, sivilizasiyasının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Qərbin sistemi konstitusiyalı sistemdir, iqtidar sərhədlənmiş, siyasi hakimiyyət açıq seçki yolu ilə əldə edilirdi.
XIX əsrdə liberalizmin xarakterində bəzi dəyişikliklər baş verdi, radikal, inqilabi tərəfləri yoxa çıxır, yalnız mövcud qurumları qoruyub saxlamağa çalışan sistemə çevrilirdi. Bu da müasir liberalları ilkin liberal fikir və dəyərlərə yenidən nəzər salmasına gətirib çıxardı və klassik liberalizmlə yanaşı modern liberalizmi formalaşdırdı. Bəs liberalizmin əsas dəyərləri hansılardır?
Fərd: Feodalizm dövründə insanlara daxil olduqları qurumun üzvləri kimi yanaşılırdı (kənd, ailə, sosial sinif və s). Lakin bazar iqtisadiyyatı feodalizmi əvəz etməyə başlayandan sonra insanlar daha geniş seçimlər və sosial imkanlarla üz-üzə gəldilər və artıq bəlkə də ilk dəfə insan özü, öz seçimi üzərində düşünmə imkanı və cəsarəti əldə etdi. O artıq azad insan idi və kim üçün işləmək, harda yaşamaq haqda fikirləşmək fürsəti əldə etmişdi. Bununla da, fərd anlayışı, fərdin əhəmiyyəti ön plana çıxdı.
Rasional və elmi araşdırmaların ənənəvi dini nəzəriyyələrin yerini alması isə fərdin dünyagörüşünün formalaşmasına kömək etdi, fərdin özünəməxsus və şəxsi xüsusiyyətləri olduğuna inanıldı.
Azadlıq: İlkin liberallara görə azadlıq insanın ən təbii hüququ, mövcudluğunun ən önəmli ehtiyacıdır. Onlar azadlığı insanın bacarıq və qabiliyyətlərinin inkişaf etdirmək, potensialını üzə çıxarmaq üçün yeganə şərt olaraq görürdülər.
Liberalizmdə azadlığın dəyəri barədə fikirlər oxşar olsa da, fərd üçün azadlığın nə olması haqda müxtəlif fikirlər mövcuddur. İngilis tarixçisi İsaiah Berlin “Azadlığın iki anlayışı” adlı əsərində bu fikirləri iki qrupa “neqativ” azadlıq teoriyası və “pozitiv” azadlıq teoriyasına bölür. Klassik liberallar, azadlığın şəxsin sərbəst buraxılması və heç bir müdaxilə olmadan öz istədiyi kimi yaşaması olduğunu hesab edir ki, bu neqativ teoriyadır. Modern liberallar isə pozitiv azadlıq teoriyasına üstünlük verirlər.
Ağıl: Liberalizm bütünlükdə Aydınlanma layihəsinin bir hissəsidir. Aydınlanmanın əsas məqsədi insanları cəhalətdən çıxarıb rasional düşünməyə vadar etməkdir. Bu hərəkat liberalizmə çox təsir etmiş, onun azadlığa və fərdə olan inamını gücləndirmişdi. Rasionalizm həm də liberalların özlərini inkişaf etdirməsi, irəliyə doğru addımlaması demək idi.
Ağıl həm də müzakirə, fikir mübadiləsi zamanı həyati əhəmiyyət daşıyır. İnsanlar iş dünyasında, təbii mənbələri üzərində, dövlətlər təhlükəsizlik və strateji üstünlük uğrunda daimi mübarizədədirlər və bu mübarizənin müharibə ilə nəticələnməməsi ancaq ağlın gücü rasionallıq sayəsində mümkündür. Ümumiyyətlə, liberalizm gücü, təcavüzkarlığı dəstəkləmir və müharibəni ən son addım olaraq görür.
Ədalət: Ədalət hər kəsə “ehtiyacı” olanın verilməsi ilə əlaqəlidir. Liberal ədalət geniş məna daşıyır və müxtəlif sahələrdə bərabərlik inancına əsaslanır. İlk öncə, liberalizm, fərdin bərabərliyini nəzərdə tutur. Liberallar bərabər əxlaqi dəyərlərə, bütün insanların bərabər hüquqlu doğulduqlarına inanırlar.
İkinci olaraq, liberalizm formal bərabərliyə – irq, cins, rəng, inanc, din, sosial bərabərliyə inanır və insanların sosial imtiyazlardan yararlanıb digərlərində üstün olmasına şiddətlə etiraz edirlər. Formal bərabərliyin digər əhəmiyyətli hissəsi hüquqi və siyasi bərabərlikdir. Hüquqi bərabərliyə görə hər kəs qanun qarşısında bərabərdir. Siyasi bərabərlik dedikdə isə “bir şəxs, bir səs; bir səs, bir dəyər” fikri əsas götürülür.
Üçüncü isə, liberallar fürsət bərabəliyinə önəm verirlər. Bütün fərdlərin cəmiyyətdə yüksəlişi və inkişafı üçün bərabər şansları olmalıdır
Liberalizmdə sosial bərabərlik arzuolunan deyil, çünki insanlar bərabər doğulmurlar. Onlar hesab edir ki, hər kəsin öz bacarıq və qabiliyyəti var və bəziləri digərlərindən daha çox işləməyə hazırdır.
Tolerantlıq və fərqlilik
Tolerantlıq anlayışını Fransız yazıçısı Volterin “Dediyin sözlərdən iyrənirəm, amma sənin bu sözləri demək hüququnu ölənə qədər müdafiə edəcəm” fikri ilə daha yaxşı izah etmək olar. Yəni həm etik ideal, həm də sosial qanundur. O, insanların bir-biri ilə necə davranmalı olduğunu göstərən qanunları müəyyənləşdirir. J.S.Mill yazır ki, tolerantlıq cəmiyyətin sağlamlığı və mövcudluğunu təmin edən məcburiyyətdir. Fərqlilik və müxtəlifliksə rəqabət, müzakirə, mübahisə və bunların nəticəsi olaraq sosial inkişafdır.
