İnsan Hüquqları. Qaranlıqla işıq arasında

Xəyyam NAMAZOV (Qafqaz Universiteti)

Əgər bu gün müxtəlif dövlətlərin konstitusiyalarını və bir çox beynəlxaq sənədləri açıb baxsaq, digər bütün prinsiplərin ona görə dəyərləndirildiyi bir meyarla rastlaşacayıq – insan hüquqları.

Bəs nəyə görə ən əsas meyar? Görünür, tarix boyu qaranlıqla işıq arasında var-gəl edən insanlıq haqqlarının yoxluğunda, daha dəqiq desək, insan haqqları və ona aid qaydaların tanınmadığı bir dövrdə çox bəlalar görüb ki, bu gün haqq anlayışını ən əsas meyar kimi qəbul edir və ona ən yüksək dəyəri verir.

İnsanlıq insanın insana zülm etdiyi, insanın əşyadan fərqi olmadığı, qul kimi alınıb satıldığı, əyləncə üçün öldürüldüyü bir dövr yaşadı. Səmavi dinlərdə cahiliyyə və qaranlıq dövrü kimi təsvir edilən bu dövr,  müxtəlif zamanlarda müxtəlif mədəniyyətlərə ilahi dinlərin gəlişi ilə işıqlandı. Yahudilikdə Hz Musa, Xristianlıqda Hz İsa və İslamiyyətdə Hz Məhəmmədin gəlişi həmin mədəniyyətlər üçün bir inkişaf və zülümdən qurtulma rolunu oynadı. Artıq insalar Tövrat, İncil və Quranda yazılan kimi, insana fərq qoymadan dəyər verəcək, zülm etməyəcək və daha xoşbəxt yaşayacaqdı.

Qaranlığın üzərinə işıq və aydınlanma kimi gələn din, görünür, üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirə bilmədi. İnsanın öz mənfəətinə görə dindən suistifadə etməsi, dini aydınlanma vasitəsindən çıxarıb bir zülm maşınına çevirdi. Bununla insana zülm verən yeni bir sinif formalaşdı – ruhanilər. Sxolastika, irrasionalizm, doqmatizm kimi ideya sistemləri ilə insanların inancından suistifadə edən din “sadəcə inan və əməl et! Sən tanrı deyilsən ki nə etməli olduğunu düşünəsən və qərar verəsən” deyərək insanları kölə şəklinə çevirdi. Bəs insanaların yerinə kim qərar verəcəkdi? Təbii ki də Tanrının yerdəki nümayəndələri olan ruhanilər. Və bu qərarlara qarşı çıxan hər bir kəs öz yaradıcısına qarşı çıxmış olacaq və cəzalandırılacaqdı. Tarixdən bizə tanış olan inkivizasiya məhkəmələri, müxtəlif cür cəzalar, yandırılma, diri-diri basdırılma, daşqalaq olunma və başqa zülm növləri ilə din özünü bir qaranlığa çevirdi.

Sadəcə hissləri ilə hərəkət edən, inancından suistifadə edilərək istismar edilən insanlıq üçün yeni bir işıq, yeni bir aydınlama lazım idi. Bu tarixə İntibah dövrü kimi düşən və onun ardınca gələn maarifçilik hərəkatı, liberalizm, sosializm, ateizm, deizm, aqnostikizm, humanizm, pozitivizm, emprizim kimi ideyalar sistemi oldu. Dinin zülmünə qarşı yaranmış bu ideyalar insana yeni bir xoşbəxtlik açarı olan ağılı verdi. Artıq insan öz xoşbəxtliyini özü axtaracaqdı. Ruhanilərin dediyi kimi o sadəcə “əməl edən” birisi deyil həm də düşünən və özü qərar verən yəni ağlından istifadə edən birisi olacaqdı.

Ağılın hisslər zincirini qırması, öz azadlığını elan etməsi, onu yeni bir yola xoşbəxtlik axtarışına sövq etdi. Elə bunun nəticəsidir ki, insanlığa “əsl xoşbəxtliyi” vəd edən ideologiyalar yaranmağa başladı. Hər ideologiya özü ilə birlikdə insan hüquqlarında yeni bir inkişaf mərhələsi idi. Belə ki, liberlizmin gəlişi fundamental hüquqların, sosializm isə özlüyündə sosial, iqtisadi və mədəni hüquqların inkişafına səbəb oldu. Amma ağılın nəticəsi olan bu ideologiyalar da bir biri üzərində və dünya üzərində hakimiyyət iddiası ilə yeni bir zülmətə – Birinci və İkinci Dünya Müharibəsinə səbəb oldu.

İki Dünya Müharibəsindən sonra insanlıq artıq yeni bir mərhələdədir. Dünyada sürətlə yayılmaqda olan demokratiya və insan haqqları ideyası insana verilən dəyəri daha da artırır. Yəqin ki bu zülmətdən sonrakı günəşin şüalarıdır. Bəs indi biz haradayıq? Tarixin hansı səhnəsini yaşayırıq? Bunu demək çox çətin olardı. Amma buna baxmayaraq dəqiq olan bir şey var ki, biz qaranlıqla işıq arasında hər hansı bir yerdəyik. Hansı tərəfə getdiyimizi isə gələcək nəsillər müəyyənləşdirəcək.

Xəyyam NAMAZOV (Qafqaz Universiteti)

Xeyyam Namazov