İdeologiya Nədir?

Xəyyam Namazov

Hər insan fərqli olduğu kimi, hadisələrə baxış prizması, düşüncələri və dəyərləri də fərqli olur. Şəxs bu dəyərlərə və düşüncə tərzinə görə insanları, qrupları və hətta cəmiyyətləri müəyyən kateqoriyalara: “pis və ya yaxşı”, “dost və ya düşmən”, “yararlı və ya yarasız” və s kimi ayırır. Bəs insanın bu düşüncə tərzi necə formalaşır?

Şəxsin düşüncə tərzinin formalaşması anadan olduğu andan başlayır. Ailədə valideyinlərin ona öyrətdikləri, ilkin münasibətlər, dost əhatəsi, daha sonra məktəb və oradakı insanlarla münasibət, universitet həyatı, iş həyatı və qatıldığı digər bütün sosial qruplar zamanla həmin insanın şəxsiyətinin, o cümlədən dəyərlər sisteminin və düşüncə tərzinin formalaşmasına gətirib çıxarır.

İki şəxsin bütün bir həyat yolu eyni olmayacağına görə, həmin şəxslərin düşüncə və dəyərlərinin də tamamilə eyni olması mümkün deyil. Amma bu iki şəxsin düşüncələrinin tamamilə fərqli olacağı mənasına da gəlmir. Eyni bir sosial qrupda iştirak edən şəxslərin müəyyən ortaq düşüncələri olması təbiidir. Bu ortaq düşüncələr həmin qrupun ümümi bir düşüncəsi və hər üzvünə aid olan düşüncələrdir. Üzvləri bir birinə bağlayan, onların bir qrupda iştirakını təmin edən də elə bu ortaq düşüncələr sistemidir. Bu düşüncələr sistemi sanki qrupun sementi rolunu oynayır. Necə ki sement ayrı ayrı daşları birləşdirib bir bina qurulmasına səbəb olursa, bu düşüncələr sistemi də ayrı-ayrı insanları birləşdirib bir sosial qrup halına salır.

Bəzi nəzəriyyəçilər tərəfindən bu düşüncələr və dəyərlər sistemi ideologiya adlandırılır. Amma bir şeyi də nəzərə almaq lazımdır ki, sosial qrup və ya sinifə aid olan hər düşüncə sistemini ideologiya adlandırmaq olmaz. Düşüncənin ideologiya olması üçün müəyyən xüsusiyyətlərin olması lazımdır. Bəs ideologiyalara xas olan bu xüsusiyyətlər hansılardır?

Hədəf Kütləsi: İdeologiyaların konkret müraciət edəcəyi hər hansı bir insan qrupu, hədəf kütləsi olmalıdır. Bu hədəf kütləsi hər hansı bir sosial qrup (etnik, milli, dini, cinsi və s) və ya sosial sinif ola bilər. Məsələn, marksist ideologiyasının hədəf kütləsi sosial sinif olan prolitarlar, nazilərin – etnik qrup olan almanlar, feministlərin – cinsi əsaslı qrup olan qadınlar idi.

Problemin təsviri: Hədəf kütləsinin yaşadığı problemlər ideologiya daxilində açıq şəkildə təsvir olunmalıdır ki, həmin kütlə ideologiyaya bağlansın. Problem təsviri həm də hədəf kütləsində “dost-düşmən” anlayışı yaradır. Məsələn, anarxizm problemləri təsvir edərkən bütün günahları dövlət və ya hər hansı bir hakimiyyətdə, marksizm burjazyada, nazilər isə yahudilərdə görmüşlər. Ortaq problem insanları birləşdirmək üçün ən yaxşı vasitələrdən biridir.

Hədəf: İdeologiya kütlə üçün konkret hədəflər qoyur ki, bu hədəf həmin kütlənin son məqsədi sayılır. Göstərilən hədəf rasyonal amma əl çatmaz olmalı və bütün kütlənin maraqlarına xitab etməlidir. Əsasən ideologiyalar daxilində hədəflər miflər vasitəsi ilə izah olunur. Miflər gələcəyi və son hədəfi göstərdiyi kimi, həm də keçmişi də izah edə bilər. Məsələn, Nazilərin “Saf Qan” mifinə görə gələcəkdə saf qandan olan insanların hakimiyyəti altında xoşbəxt bir dünya olacaq. Koministlərin mifinə görə isə gələcəkdə sinifsiz və bütün istəklərin həyata keçdiyi ideal və xoşbəxt bir cəmiyyət qurulacaq.

Həll Yolu: İdeologiya kütlənin problemlərinin həlli və kütlənin hədəfinə çatması üçün konkret praktik yolları göstərməlidir. Nazilərin seçdiyi müharibə, bolşeviklərin seçdiyi inqilab məqsədə çatmaq üçün bir yol idi.

Doqma yaratmaq: Hər ideologiya öz daxilində müəyyən bir prinsiplər yaradır ki, bu prinsiplərə qarşı çıxmaq və hətta bunun düzgün və ya yanlış olduğunu müzakirə etmək xəyanətlə qarşılana bilər. Artıq müzakirə olunmadan qəbul olunan bu prinsiplər doqmalaşır. Bu doqmalar həmin ideologiyanın dayaq nöqtələridir. Doqmaların yanlışlığının isbatı  ideologiyanın məhvinə qədər gətirib çıxara bilər. Məsələn, bir liberal cəmiyyətdə ümümi mənfəəti əsas göstərərək bir fərdin hüququnun tapdalanması, kominist bir cəmiyyətdə isə əslində özəl mülkiyyətin niyədə pis olduğunun müzakirə obyektinə çevirməsinin necə qarşılanacağını düşünmək doqmaların gücünü və bir ideologiya üçün nə qədər lazım olduğunu anlamağa kifayət edir.

Elmi təməl: hədəf kütləsini ortaya atılmış idealogiya həqiqətlərinə inandıra bilmək üçün həmin idealogiyanın elmi təmələ əsaslanması lazımdır. Elm insanlarda bir inam və güvən hissi yaradır və insanlar daha tez inanmağa başlayırlar. Məsələn, marksizm dialektik materyalizm metodu ilə kapitalizmi izah etməyə çalışmış, qurulacaq sosializmi elmi sosializm deyə adlandırmış və ütopyaçı sosyalizmdən bunu fərqləndirmişdir. Bununlada sosializmin bir elm, yəni həqiqət olduğunu göstərməyə çalışmışdır. Təbii ki də, bu insaların daha tez inanması ilə nəticələndi.

Yuxarıda sadaladığımız xüsusiyyətlər əgər bir düşüncə sistemində yoxdursa o ideologiya deyil, sadəcə düşüncə sistemi olaraq qalacaq. Məsələn, hədəfi olmayan, həll yolu təklif etməyən və ya müəyyən bir problemin varlığını ortaya qoymayan bir ideologiya düşünülməsi çox çətindir.

İdeologiya termin olaraq

“İndiyə qədər heç bir kəs ideologiyanın tək və tam tərifini verməmişdir.” Terry Eagleton

İdeologiya siyasət elmində ən çox tərif verilən terminlərdən biridir. Buna baxmayaraq bu terminin hələ də tam və dolğun izahata ehtiyacı var. Təriflərin müxtəlifliyi və çoxluğuna görədir ki, termin bir çox mənalarda – həm müsbət, həm də mənfi mənalarda işlədilmiş və tənqid olunmuşdur. Məsələn, bəziləri tərəfindən “dünya görüşü” (Weltanschauung) mənasında izah edilən ideologiya, bir çoxları tərəfindən “subyektiv və düzgün olmayan düşüncələr sistemi” mənasında izah edilir.

• Sosial həyatda mənalar, göstəricilər və dəyərlərin yaranması prosesi
• Müəyyən bir sosial qrup və ya sinifə məxsus düşüncə və dəyərlər sistemi
• Bir siyasi iqtidarı qanuniləşdriməyə çalışan düşüncələr sistemi
• Bir siyasi iqtidarı qanuniləşdirməyə çalışan yanlış düşüncələr sistemi
• Sosial mənfəət üçün yaradılmış düncələr sistemi
• Kimlik və eynilik düşüncəsi və. s

kimi təriflər ideologiyaya verilən izahatlardan sadəcə bir neçəsidir. Buradan da göründüyü kimi ideologiya haqqındakı təriflər bir mənalı deyil. Tarix irəlilədikcə idoelogiya termininə də baxışlar dəyişir və tərixin müxtəlif dövürlərində, müxtəlif filosoflar tərəfindən terminə fərqli izahlar verilir.

Qaynaqlar:

• Prof. Dr. Daver, Bülent. Siyaset Bilimine Giriş. Ankara: Yargı Yayın Evi, 1993.
• Qaralov, Zahid. İdeologiya və Mənəviyyat. Bakı: Hüquq Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, 2008.
• Şirəliyev, Həsən, və Əli Əhmədov. Politologiya (ali məktəblər üçün dərslik). Bakı: Təbib Nəşriyyatı , 1997.
• Türk, M Bahdır. “İdeoloji.” Siyaset, Red. Mümtazer Türköne. Ankara, 2003.

Xeyyam Namazov