Dövlətin Qədəri
Murad Nəsibbəyli
Bu yazı yeni bir anlayışın – dövlətin qədəri anlayışını irəli sürür. Əlbəttə ki, bu iş bir yazının çərçivəsindən böyükdür. Çünki, ortaya çox sayda sual çıxır. Bu yazının məqsədi yalnız anlayışı irəli sürməklə məhdudlaşır. Anlayış yeni olduğu üçün başqa dillərdəki qarşılığını da axtarıb tapmağa ehtiyac duyuldu. Alman dilində “Ausmaß des Staates”, ingilis dilində “The extent of the state”, Türkiyə türkcəsində isə “Devletin boyutu” kimi tərcümə etmək daha düzgündür. Bu anlayış dövlət hakimiyyətinin qədəri (the extent of state authority) və dövlət müdaxiləsinin qədəri (extent of state intervention) anlayışları ilə qarışdırılmamalıdır. Bu iki anlayışdan fərqli olaran dövlətin qədəri anlayışı yanaşmalardan üstdədir. Dövlət hakimiyyətinin və ya dövlət müdaxiləsinin qədəri yanaşmaya, siyasətə görə dəyişir və onlarla yaxından bağlıdır. Dövlətin qədəri isə hansı növ yanaşmanın və ya siyasətin qəbul edilməsində asılı deyil, dövlət quruluşunun necə işləməsinə baxır.
Mənim dövlətim nə qədər dövlətdir?
Dövlətin işləmə mexanizmini üç hissəyə ayırmaq olar:
Dövlətin qədəri anlayışı daha çox bunlardan ikincisi ilə bağlıdır. Seçilən yanaşma və ya siyasət, ortaya çıxan nəticə ilə yanaşı həm də alınmış qərarların işləmə sürəcinə baxmaq lazımdır. Dövlətin qədəri bu hissədə ölçülür. Birinci hissədə normativ müdaxilədən kənar qaçmaq mümkün olmadığı üçün dövlətin qədərini ölçmək də mümkün deyil. Üçüncü hissədə isə ortaya çıxan nəticələrin birinci hissədə qəbul edilmiş yanaşmalardan asılı olduğu üçün hər hansı bir qiymətləndirmə çox çətin və ya mümkünsüzdür. Hər kəs üçün ödənişsiz ali təhsili misal kimi götürmək olar. Bunun təhsilə yanaşma kimi qəbul edilmədiyi dövlətlə edildiyi dövlət arasında necə müqayisə aparmaq olar?! Bu kimi hallarda hansı dövlət nə qədər dövlətdir, necə müəyən etmək olar?! Buna baxmayaraq işləmə sürəci üçün bir sıra meyarlar (criteria), göstəricilər (indicators) deyil, müəyyən etmək olar ki, yanaşmasından asılı olmayaraq hər bir halda aid edilə bilsin. Başqa sözlə, görülən işin nə və nəticəsinin necə olmasından asılı olmayaraq, işin necə görüldüyünə baxmaq mümkün olsun. Dövlətin qədərini ölçmək də budur.
Dövlətin qədərini ölçmək üçün aşağıdakı ilkin meyarları təqdim etmək olar:
- Sürətli – Verilən qərarlar (siyasətlər, qaydalar, qanunlar və s.) nə qədər ehtiyac duyulduğu vaxt ərzində, aid edilən aktorlar üçün əlavə xərclər yaratmadan, yaratması gözlənilən dəyişikliyi gecikdirmədən həyata keçirilir.
- Geniş – Verilən qərarlar aid edildiyi bütün auditoriyaya nə qədər bərabər şəkildə həyata keçirilir.
- Güclü – Verilən qərarlar nə qədər digər aktorlar tərəfindən məhdudlaşdırılmadan tam həyata keçirilir.
- Qəbuledilməsi yüksək – verilən qərarlar auditoriya tərəfindən nə qədər qəbul edilir
- Səmərəli – verilən qərarlar nə qədər səmərəli həyata keçirilir
- Təsirli – verilən qərarların gətirməli olduğu dəyişik nə qədər böyük olur
Bu meyarlara görə göstəricilərin müəyyənləşdirilməsi mümkün, amma ağır iş tələb edir. Çox zaman dövlətin işləmə mexanizminin birinci və ya üçüncü hissələrinə baxılır, bunların daha vacib olduğu düşünülür. Əslində isə, dövlətin fəaliyyətinin vətəndaş üzərində təsiri alınan qərarların nə qədər uyğun olması ilə yanaşı, nə qədər uğurla yerinə yetirilməsindən ibarətdir. Nə qədər dövlət sualı qərarların nə qədər uğurla yerin yetirilməsini nəzərdə tutur. “Nə qədər dövlət?” sualını verməkdə məqsəd heç də “Necə dövlət?” sualının əhəmiyyətini azaltmağa çalışmaq deyil. Məqsəd sadə vətəndaş etməli olduğu bir sualı göstərməkdir: Mənim dövlətimin qədəri nədir?
