Kimliyimiz, mənimiz, özümüz
İsa Şahmarlı və ya Azadlıq bizə niyə lazımdır?
Tuncay Takmaz
Sadə təsvirlə, kimlik insanın gördüyü və ya görməkdə olduğu işlər, içindi olduğu vəziyyəti və idealar üçbucağında baş verən dərketmə prosesindən çıxır. Bu proses ətrafın, özün və fəaliyyətin dərk edilməsini əhatə edir. Dərk etmə özü bilmə, öyrənmə və başa düşməni əhatə edən mental bir prossesdir. İnsanın özünün dərk etdiyi və yaratdığı öz kimliyindən başqa çevrəsinin də onun üçün yaratdığı kimliklər olur. Bu kimliklər qarşılıqlı olaraq bir-birinə təsir edir və bir-birini yenidən formalaşdırır. Yəni, insanın özünü, çevrəsini və öz görüdüyü işləri (gələcək arzu və planlarını da) necə dərk etməsi onun bu sadalananları çevrəsinin necə dərk etməsinə təsir edir və əksinə. İnsanın kimliyi onun arzu və planlarını formalaşdırır (digər faktorlarla birlikdə) və yenə də əksinə. İnsanlar kimi cəmiyyətlərin də kimlikləri olur və ya insanlar fərdi kimlikləri ilə yanaşı birgə kimliklər də yaradırlar.
Mən və Öz
Kimlik yaranma prosesində çoxlu “mən”lər yaranır. “Mən”lər öyrənilməsi çətin olan bir “öz” üzərində yaranır. Başqa sözlə, “mən”lər çevrəmizlə “öz”ümüzün arasında baş verən, onların hər iksinin yaratdığı məhsullardır. “Öz”ün də çevrədə baş verənlərə qapalı olduğunu heç nə sübut etmir. Doğuşdan “öz”də var olan hansısa genetik ötürülmüş məlumat və xüsusiyyətlərdir. Öz daha çox biolojidir, daha çox stimulusdur, nəyin ki, motivasiya.
“Öz”ümüz “mən”lərimizdə müxtəlif cür əks olunur. Bəzi “mən”lərimiz özümüzə daha yaxındır. Onda rahatlıq tapırıq. Məlumatlar özümüzə toxunanda emosiyalarımız üzə çıxır. Bu toxunma bir başa baş vermir, aradakı mənlərdən keçir. Hansı məndə “öz”ümüz çoxdur, ona toxunulduğu halda daha çox emosiya yaranır.
Yaşamımızın başlanğıcında “mən”lərimiz az olur və daha çox “öz”ümüzə oxşayır. Yaşam davam etdikcə başlanğıcdakından daha çox “mən”lərimiz yaranır, daha çox özümüzə az oxşayan “mən”lərəmiz yaranır. Biz daha çox “öz”ümüz deyil, çevrəmiz oluruq. “Mən”lərin sayının artması ilə “öz”ümüzlə “mən”lərimiz arası daha da bulanıqlaşır.
İnsan sosial vahid kimi daima yenilənir, özünü hadisələrlə qurur. Yaşam hadisələr deməkdir, zamanın keçməsi deyil. Bu kontekstdə hadisə zaman alımlılığından asılı deyil. “Mən” yaradan hər bir hal vacib hadisədir. Misal üçün, universitetdə təhsil almağımız bir hadisədir, amma onun içində də hadisələr olur. Başqa bir misal, işsiz qalmaq və ya ailə qurma bir hadisdir. Başqa biri ilə xoş münasibət qurmağınız və ya davanız da bir hadisə ola bilər, o halda ki, sizdə kiçik də olsa bir “mən” yaratsınz. Burada söhbət bu cür hadisələrdən gedir.
Az zamanda daha çox fərqli hadisələr yaşamış insanlar da ola bilər. Daha çox zamanda daha az hadisələr yaşamış insanlar da ola bilər, olur. Yeri gəlmişkən, müdrik yəqin ki olduğu çevrəsinə nisbətən daha çox fərqli hadisə yaşamış, “öz”ü ilə “mən”lərinin arası daha çox bulanıqlaşmış, sualları və cavabları yenə çevrəsinə münasibətdə daha çox olan, nəticədə az və hər dediyini dərk edərək danışan insana deyirlər.
İnsanın bəzən içində döyüşən, onu tərəddüdə salan “mən”ləri olur. Yəqin ki, içimizdə döyüşən “mən”lərimizdən birində olan öz digərindəkindən daha çox və ya az olanda biz içimizdəki bu döyüşü daha çox hiss edirik.
Azadlıq və biz (“mən”lərimiz və özümüz)
Hər bir insanın “öz”ü az və ya çox, bu və ya başqa şəkildə çevrəsindən fərqli olur. Elə bu fərqlilikdən “mən”lər yaranır. “Öz”ümüzü tam əhatə edəcək çevrəmizin çəkə bildiyi bir “mən” yoxdur. Ona görədə “öz”ümüzü parçalayırıq və çevrəmizin bizə tanıdığı imkanlardan asılı olaraq çoxlu “mən”lər yaradırıq (və ya yaranır) və “öz”ümüzün parçalarını həmin “mən”lərə doldururuq. Bu zaman çalışırıq ki (və ya buna itələnirik), “öz”ümüzü çevrəmizin sevdiyi “mən”lərə dolduraq. Doldura bilmədiyimiz bizə narahatlıq verir. Ya onu bütovlüklə gizlədirik, ya da mümkün qədər az və ya çox dərəcədə çevrəmizin sevmədiyi hansısa bir “mən”ə yerləşdirək.
Azadlıq bu yerdə lazımdır. İnsan “öz”ünü rahatlıqla “mən”lərə yerləşdirə bilməsi üçün onun özünü ifadə azadlığına ehtiyacı var. Necə də gözəl müəyyənləşdirilmişdir, özünü ifadə azadlığı! Bax, buradakı “öz” bu yazıda bura qədər bəhs etdiyimiz “öz”dür. Bu azadlığın sekulyar dövlətin hüquq normalarında təsbit olunması azdır. Dövlət əsl işi təsbit deyil, bu təsbitin arxasında durmaq, özünü ifadə azadlığının insanlar tərəfindən dadılamasına təminat verməkdir. Özünü ifadə azadlığına başqaların tərəfindən dərk edilmə, tolerans münasibəti əlavə edərsək insan xoşbəxtliyi üçün lazım olan şəkil tamamlanmış olur.
“Azərbaycan Cəmiyyəti və İsa Şahmarlı”
Artıq bura qədər deyilənlərin “Azərbaycan cəmiyyəti və İsa Şahmarlı” hadisəsinə nə dəxli olduğu anlaşılmış olmalıdır. İsa “öz”ünü ifadə azadlığının dadına lazımınca baxa bilmədiyi, onun “mən”lərindən birini çevrəsi- Azərbaycan cəmiyyəti qəbul etmədiyi, “öz”ünün çox əzildiyi üçün bu cəmiyyətdən ayrıldı. O dediyində haqqlı deyildimi?! Biz hamımız günahkarıq. Ona aqressiya ilə yanaşanlar da eyni problemdən əziyyət çəkmir mi? Onlar bəyəm “öz”lərini azad ifadə edə bilirlər mi? Məncə, yox. Onlarda Şahmara qarşı olan aqressiya da bu səbəbdən yaranır.
Bəs, heç kimin özünü tam azadcasına ifadə edə bilmədiyi, başqaları tərəfindən heç də hər zaman (bəlkə də çox vaxt) tolerans görməyən insanların yaşadığı Azərbaycan cəmiyyəti kimdir? Kimliyi nədir? Biz özümüzü hələ tanımırıq, çünki azad deyilik. Azadlığımız yarandıqca biz əslində kimik, Azərbaycanlı kimdir, o zaman biləcəyik. Yalnız azad iki insan bir birini dərk edə bilər. Hələlik ki, hamımız hamımıza, hər kəs hər kəsə kar, kor və laldır. Azad olanın çox, azad olmayanın bir adı var, o da qul. Adımız çoxalsın!
Hər yayımda təqdim olunan mövzu başlıqlarında müəllifi olduğunuz və ya tərcümə etdiyiniz məqalələri bizim veb-səhifəmizdə yayımlıya bilərsiniz.