Azərbaycanda Gender Bərabərliyinə Dair Vəziyyətin Təhlili

Günel Mehdiyeva

Son dövrdə Azərbaycanda gender bərabərliyinin təmin olunması istiqamətində bir sıra qanunlar, beynəlxalq sənədlər, milli fəaliyət planı və dövlət proqramı qəbul edilmişdir. Keçirilən araşdırma və sorğular bu istiqamətdə atılan addımların ciddi dəyişikliklərə gətirib çıxarmadığını ortaya çıxarır.

Azərbaycanda gender bərabərliyinin mövcud vəziyyətinin təhlilində qadınların kişilər ilə müqayisədə  resurslar üzərində nəzarət, resurslardan müstəqil şəkildə istifadəyə qərar vermə, eyni zamanda aktiv siyasi və iqtatisadi fəaliyyətlə məşğul olma, qərarverici vəzifələr tutma imkanlarının çox daha məhdud olduğu aşkar görünür.

Bu gün qadınların cəmiyyətdəki statusuna iqtsiadi, sosial, siyasi, mədəni, bəzən də dini normalar və yanaşmalar təsir edir.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkədə gender bərabərliyini təmin etmək məqsədilə görülən işlərə nəzər salaq

a) CEDAW-nun ratifikasiya edilməsi (1995-ci il);

b)Prezidentin fərmanı əsasında Qadın Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi yaradılır (1998-ci il);

c) “Qadınlarla bağlı Dövlət Siyasətinin İcrası” haqqında prezidentin fərmanı (2000-ci il) və müvafiq dövlət qurumlarında və 16 rayonda İcra Hakimiyyələri nəzdində gender problemləri ilə bağlı departamentlərin təsis edilməsi,

d) Parlamentin qadın əməyi ilə birbaşa bağlı olan Beynəlxalq Əmək Təşkilatının 4 konvesiyasını ratifikasiya etməsi (2000)

e) Nazirlər Kabineti Qadın məsələləri ilə bağlı 2000-2005-ci illər Milli Fəaliyyət Planını təsdiq edir

f) Prezidentin fərmanı əsasında Qadın Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsinin ləğv edilərək Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılır (2006)

g) Gender Bərabərliyi haqqında Azərbaycan Respubliasının Qanunun təsdiq edilir (2006)

h) AQUPDK-nin Milli Fəaliyyət Planı (2008-2010)

k) Məişət Zorakılığının qarşısının alınması haqqında qanun qəbul edilir (2010)

l) Məşğulluq üzrə Milli Strategiya və Minilliyin İnkişafı Məqsədlərinin (2006-2015) əsas tutulmasını göstərmək olar, İnsan Alverinə qarşı Avropa Şurasının Konvensiyası önə çıxarılır.

Müstəqillikdən sonrakı dövrdə bazar iqtisadiyyatina keçid, bir çox müəssislərin bağlanması, iş yerlərini itirənlər arasında qadınların sayca çoxluq təşkil etməsi, yeni yaranan iş yerlərində kişilərlə rəqabatə davam gətirməməsi gender bərabərsizliyini daha da artırdı.

Qurumların təsis edilməsinə və çoxsaylı sənədlərin qəbul edilməsinə baxmayaraq Azərbaycanda gender bərabərliyi balansında ciddi dəyişiklərə nail olunmadı.

Bunun səbəbi  isə bu qurumların effektiv və ya konkret icra mexanizmlərinin olmamasıdır. Xüsusilə, AQUPDK-nin fəaliyyət planları və ya Məişət Zorakılığı ilə bağlı Qanunun icrası yerli icra hakimiyyəti orqanlarına həvalə olunsa da, icra hakimiyyətləri yanında nəzərdə tutulan sığınacaqların və muvafiq sosial işçilərin olmaması; qanunların bir-biri ilə ziddiyət təşkil etməsi (məsələn 18 yaşına çatmayan hər bir şəxs uşaq sayıldığı halda öncəki nigah haqqında qanunda erkən nighaların qurulmasına şərait yaradan müddəalaraın olması); dövlət tərəfindən icra olunan proqramların müstəqil monitorinqi və qiymətləndirilməsinin aparılmaması; şəffaf hesabatlılığın olmaması; vətəndaş cəmiyyətinin birgə fəaliyyətə cəlb edilməməsi; gender bərabərliyi ilə bağlı bütün regionları əhatə edəcəck geniş miqyaslı, milli səviyyədə davamlı kampaniyaların aparılmaması; regionlarda qadınların təşkilatlanmasına milli səviyyədə dəstəyin olmaması; müvafiq qanunverici və icra hakimiyyəti orqanlarında daha yuxarı postlarda gender həsasslı işçi heyətinin çalışmaması; müvafiq dövlət orqanlarında “gender focal point”ların (gender siyasətinə məsul işçi) yalnız sənəd üzərində işi icra etməsi və ya iş icra edənin genderlə bağlı həssas olmamasıdır.

Gender Bərabərliyi və Qadın Təşəbbüsləri İctimai Birliyinin “Milli Gender Mexanizmlərinin monitorinqi” hesabatında (2010) gender bərabərliyi ilə 20 nazirliyə və 9 dövlət komitəsinə göndərilən elektron sorğuya yalnız 4 nazirlik və 2 komitədən cavab gəldiyi qeyd olunur. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin gender üzrə məsul işçisinin komputerlə təmin olunmaması isə ayrıca bir mizah nümunəsidir.

Gender üzrə məsul işçi vəzifəsinin təsvirinə baxsaq yalnız iki nazirlikdə gender siyasəti üzrə koordinatorlar nazirin müavinləri olmuş, 16 nazirlik və digər dövlət qurumlarında gender üzrə bu pozisiyaya həmin qurumların İnsan resursları departamentinin nümayəndələri və ya Ümumi şöbənin rəhbəri və işçiləri məsul olmuşdur. Faktın özü bu pozisiyanın yalnız formal xarakter daşıdığını təsdiqləmiş olur və dövlətin gender bəarabərliyinin təmin edilməsi ilə bağlı aydın siyasətinin və planının olmamasını göstərir.

Azərbaycan Konstitusiyası və Gender haqqında Qanun qadınların sosial, siyasi və iqtisadi həyatda kişilərlə bərabər iştirak hüququnu tanıyaraq hər ikisi üçün bərabər imkanların yaratdıldığını bəyan edir.  Mövcud statistika isə istənilən sahədə qadınların iştirakçılığının zəif olduğunu göstərir.

Qadınlar siyasətdə

Azərbaycan əhalisinin 52%-ini qadınlar təşkil edir. Milli Məclisdə təmsil olunan deputatların 16% qadındır.  2010-cu il noyabr seckiləri üçün partiyalar üzrə qeydə alınmış namizədlərin arasında da qadınlar azlıq təşkil edir. Belə ki, YAP kimi çoxsaylı üzvü olan partiya 22 qadının, AXCP-Musavat Blokunun isə yalnız 1 qadının namizədliyini irəli sürmüşdür. Bu fakt qadınların siyasi proseslərdə, qərarvermədə iştirakının nə qədər aşağı olduğuna nümunədir. Azərbaycanda qadın nazir və ya yerli icra hakimiyyəti başçısı yoxdur. Yalnız iki dövlət komitəsinin- AQUPDK və TQDK sədri və İnsan Hüquqları üzrə Ali Müvəkkil (Ombudsman) qadındır. Qadınlar daha çox nazir və sədr müavinləri və digər vəzifələrdə fəaliyyət göstərirlər. 2007-ci il BMT-nin Gender Münasibəti hesabatında qeyd edildiyi kimi yalnız bir xanım səfir və xarici ölkədə daimi nümayəndəliklərindən yalnız birinin rəhbəri qadındır. Qadınlar diplomatik heyətin yalnız 14,3%-ni təşkil edir. Kəskin fərq kişilərin dominanatlığı aydın göstərir. Mərkəzi Seçki Komissiyasının 16 üzvündən 4-ü və 125 dairə seçki komissiyalarından yalnız 3-ünün sədri qadındır. Rəsmi qeydiyyatdan keçmiş 50 partiyadan yalnız birinin lideri qadındır.

 2006-cı ildən dövlət qurumlarında mövcud olan təsnifatlı gender məlumat bazasına etibarən əsasən qadınlar daha çox yardımçı vəzifələrdə (63.6%), kişilər isə idarə strukturunda (80%) təmsil olunurlar.  Ümumilikdə isə Azərbaycanda kişilər dövlət və özəl sektorda ən yüksək təmsil olunmada mütləq üstünlüyə malikdirlər (90%).

 2009-cu ilin aprel ayında Dövlət qulluğuna sənəd verənlər arasında 2862 ərizəçidən 652 –i qadın, 2210-u kişi olmuş və təxminən 23% qadın və 77% kişi müsabiqənin birinci mərhələsini keçmişdir.

 Qadınların siyasi proseslərdə zəif təmsil olunmasının əsas səbəblərindən biri cəmiyyətdə mövcud olan stereotiplərdır. “Kişi işi” kimi qiymətləndirilən vəzifələr, qadınların özünəgüvəninin zəif olması və kişi rəqiblər tərəfindən müxtəlif təzyiq və diskriminativ yanaşma da bu səbəblər sırasındadır.

 Qadınlar iqtisadiyyatda

Azərbaycan mentalitetində biznes karyerası qurmuş qadınların heç də həmişə müsbət imici olmur. Bəlkə bu yanaşma qadınların yalnız 17% bisnesdə iştirakını izah edir. 7-8% qadın sahibkar var ki, onlar da çox kiçik bizneslə məşğuldurlar (şirniyyat hazırlanması və satışı, xalçaçılıq). Böyük şəhərlərdə isə bura gözəllik və sağlamlıq mərkəzlərini əlavə etmək olar.

Qadınların kiçik və orta biznesə başlayarakən üzləşdikləri maneələr sadəcə sosial stereotiplər deyil. Kreditlərə çıxış imkanlarının məhdud olması və ya bank və kredit təşkilatlarının qadınların biznes quruculuğu və idarəçilik sahəsində bilik və bacarıqlarına etibar etməyərək maliyyə ayırmaması da qadın sahibkarlarının sayının artmasına əngəldir (P.S. regionlarda qadınların iqtisadi bilik və bacarıqları aşağı səviyyədədir).

Əmək bazarında mövcud gender disbalansı iqtisadi fəallıq, işlə təmin olunma göstəriciləri və kişi ilə qadının əmək haqqları arasındakı fərqdə də özünü büruzə verir. Iqtisadi qeyri-fəallıq səviyyəsi qadınlar arasında (58.3%)  kişilərə nisbətən (41.7%) daha yüksəkdir. Azərbaycanda qadınlar kişilərin əmək haqqının, orta hesabla, 57%-ni qazanırlar.  Bu maaş fərqi kişilərin daha yüksək vəzifələrdə çalışması və uyğun olaraq daha çox maaş alması, qadınların isə əksinə daha çox yardımçı, ikinci dərəcəli və daha aşağı pozisiyalarda çalışmaları və müvafiq  olaraq daha az maaş almaları ilə izah olunur. Iş axtarmayan əhalinin ¾ hissəsini qadınlar təşkil edir. Qadınların iş həyatında bir o qədər aktiv olmamalarının başlıca səbəbləri ev işləri, uşaqların təhsil və tərbiyəsi ilə məşğul olmaq, həyat yoldaşının qayğısına qalmaq və s. məişət işlərinə zaman ayırmaq məcburiyyətidir. Bu minvalla, işləyən xanımların iş yükü daha da artır. Münasib və etibarlı günərzi mərkəzlərinin olmaması qadınları iş həyatında irəliləməsinə mane olur.  Aparılan araşdırmalar göstərir ki, haqqı ödənilməyən əmək (ev işləri) əslində kifayət qədər vaxt tələb edən işlərdir. Məhz bu səbəbdən əksər qadınlar ev işlərinə və ailəsinə vaxt ayırmağa imkan verən işlərə üstünlük verirlər.

 Azərbaycanda hələ də “kişi işi”, “qadın işi” kimi stereotiplər mövucddur. bu stereoptiplər qadinlarin ixtisas seçimində də ciddi təsir edir.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2011-ci ildə fəaliyyət növləri üzrə fərdi sahibkarların gender bölgüsündə qadın sahibkarların sayı 59088, kişi sahibkarların sayı isə 305492 nəfər olmuşdur. Ölkəmizdə kişilər mülkiyyətə sahib olmaqda da mütləq üstünlük təşkil edirlər (90%).

 

Qadınlar sosial həyatda 

Qadınların yerli ozünüidarəetmə orqanlarında da zəif təmsil olunur. 2011-ci il 30 noyabr bələdiyyə seçkilərinin nəticələrinə görə seçilmiş 463 nəfərdən yalnız 105-i qadındır. Bunun da başlıca səbəbi qadınların informasiya mənbələrinə, xüsusilə elektron informasiyaya çıxışının zəif olması, regionlarda qadınların komputer bacarıqlarının zəif olması, bələdiyyələrin fəaliyyəti barədə az məlumatlı olmaları, bələdiyyələrin özünün İT-dən istifadə imkanlarının məhdud və ya heç olmamamsı,  bələdiyyələrin az səlahiyyətli və məhdud büdcə imkanlarıdır. Qadınlar seçildikdə əhalinin arasında boyük nüfuz və səlahiyyət qazana və regionda digər qadınları həvəsləndirmək üçün “nümunəyə” çevrilə bilmir.

Hal-hazırda ölkədə 90-a yaxın qadın təşkilatı fəaliyyət göstərir. Onların əsas hissəsi paytaxtda və digər iri şəhərlərdə yerləşir. Regionlarda yaşayan qadınlar bu fəaliyyətlərdən az bəhrələnirlər. Daha az bacarıqlara və resurslara malk olduqlarından təşkilatlanmaq və ya qeyri-formal qruplar halında belə birləşə bilmirlər. Regionlarda müvafiq resurs mərkəzlərinin olmaması, stereotiplər və ev işlərinin çoxluğu, özünə inamın zəif olması qadınların sosial aktivliyinə birbaşa təsir edir. Gənc qızlar ictimai fəaliyyətlərə az maraq göstərir, cünki bu onların gələcək ailə həyatına təsir edir. Gənc xanımların ev, həyat yoldaşı və azyaşlı uşağının qayğısına qalmaq məcburiyyəti, üstəlik  həyat yoldaşının qısqanclığı onların sosial həyatda daha aktiv mövqeyinə mane olur.

 

Həssas qruplardan olan qadınlar

Qaçqın və məcburi köçkünlər, ailə başçısını itirmiş və az təminatlı ailələrdəki qadınlar daha həssas qruplara aid edilir. Həyat yoldaşnın vəfatı, müharibə sonrasında fiziki imkanlarının məhdudlaşması və ya ölkəni tərk etməsi ailənin bütün yükünü qadının üzərinə salır. Bu cür ailələrdəki qadınlar daha az bacarıqlara, biliyə, resurslara malik olduqlarından digərlərinə nisbətən zorakılığa, ayrı-seçkiliyə daha çox məruz qalırlar. Həssas qrupdan olan qadınların insan alveri qurbanlarına çevrilmə riski daha yüksəkdir. Son illər Azərbaycan insan alveri qurbanlarının bir ölkədən digər ölkəyə aparıldığı tranzit ölkədən mənbə ölkəyə çevrilmişdir. 2011-ci ildə insan alveri ilə bağlı 69 cinayət faktı, fahişəliyə cəlb etmə ilə bağlı 43 cinayət faktı,  ö cümlədən 29 insan alveri qurbanı qeydə alınmışdır (İnsan Alverinə Qarşı Mübarizə İdarəsinin statistik məlumatı).

Qacqın və məcbüri köçkün düşərgələrində, icamalarında məskunlaşan qadınlara qarşı cinsi qısnama/təcavüz/istismar və zorakılıq halları – 28% (UNFPA 2008) digər qadınlara qarşı törədilənlərdən 12%  daha çoxdur.

Zorakılıq Azərabycanda tabu mövzu oldugundan cinsi zorakılığa məruz qalmış qadın bunu hətta öz ailəsinə belə bildirmir. Səbəb isə ictimai stereotip olan “bütün hallarda günah qadındadır” fikri, məsələyə “əgər qadın geyiminə, rəftarına, davranışına fikri versəydi, bu baş verməzdi”, deyə formalaşmış ictimai yanaşmadır.

Məişət zorakılığı haqqında qanunun qəbul edilməsi son illərdə məişət zorakılığı faklarının artmasına mane olmadı. 2010-cu ildə 109, 2011-ci ildə isə 135 qadın məişət zorakılğının qurbanı olmuşdur. “Təmiz Dünya” İB tərəfindən 2011-ci il yanvar-noyabr ayları statistikasına əsasən ər-arvad arasında mübahisə zəminində 47 qadının öldürüldüyü, 32 qadının isə ağır xəsarət aldığı qeyd olunur (www.ayna.az, 2011).  Ən dəhşətlisi isə, ailə üzvləri tərəfindən zorakılığa məruz qalan qadının şikayətə, hüquqlarını bərpa etməyə meyl göstərməməsidir. Buna səbəb yenə də qadının kişidən daha asılı mövqedə olması, kişini özündən yüksək tutaraq onun hərəkətlərinə haqq qazandırması, istənilən növ (fiziki, psixoloji, iqtisadi) zorakılıqda özünü təqsirkar hiss etməsidir.

2012-ci ildə Aran regionunda 4 icmada (Oxfam) kişi və qadınlarla fokus qrup müzakirələri keçirildi. Müzakirələrdə zorakılığın baş verməsində əsas səbəb “qadının düzgün olmayan hərəkəti, ailəsinin qayğısına yaxşı qalmaması, ərinə cavab qaytarması göstərildi”. Hətta səbəb kimi çox zaman “yaxşı at özünə qamçı vurdurmaz” misalı da nümunə gətirildi.  Iştirakçıların 42%-i ərin arvadını döyməsini onun şəxsi işi kimi səciyyələndirərək bu davranışa haqq qazandırdı. Nəticə onu göstərir ki, qadının zorakılığa məruz qalması çox zaman “ailə məsələsi/şəxsi məsələ sayıldığından” zərərçəkmiş bunu “açıb-ağartmır” və “ailəsini qorumaq” üçün susur. Hüquq-muhafizə orqanlarının bəzən konservativ munasibəti də qadının şikayət etməsini çətinləşdirir. Qadın polislərin olması zərərçəkən qadınların şikayət etmə prosesini daha real edər.

Bu gün cəmiyyətimizi digər toplumlar ilə müqayisə edərkən nümunəvi cəhətlərimizdən biri kimi bizdə qadına verilən hörmət və dəyəri misal gətirir, Şərqdə ilk dəfə olaraq məhz Azərbaycanda qadına seçmək və seçilmək hüququnun verilməsindən fəxrlə danışırıq. Ancaq bu gün hələ də qadını biloloji fərd kimi görür, onun üzərinə düşən vəzifələri “ailə və uşaq qayğısı” kimi dar çərçivəyə sığdıraraq, qadını sosial varlıq kimi də qəbul etmirik bu tip yanaşma ilə onun ictimai həyatda iştirakını məhdudlaşdırırıq.

İstinad edilən mənbələr

• Gender Bərabərliyi və QadınTəşəbbüsləri İctimai Birliyi-

Gender meynstrimnqi:  Vətəndaş Cəmiyyətinin rolu: Milli Gender Mexanizmlərinin Monitorinqinin nəticələri, Bakı, 2010

• Azerbaijan Human Development Report – Gender attitudes in Azerbaijan: Trends and Challanges,  UNDP  Azerbaijan 2007
• Oxfam Azerbaijan – Findings of FGD on the violance situation of in 4 communities, 2012
• Mərkəzi Seçki Komissiyasının saytı-statistik məlumat
• Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin İnsan Alverinə qarşı Mübarizə İdarəsinin saytı- statistik məlumat
• Qualitative assessment of major causes of violence committed against İDP/refugee women in Azerbaijan, İCSR, WARD – Baku 2011
• Dövlət Statistika Komitəsi, 2011
• Təmiz Dünya İB- Ayna az

Bu məqalə “CEDAW ƏMƏLDƏ” adlı layihənin müsabiqəsi üçün hazırlanmışdır.

FOTO: Kieran Doherty