İqtisadi artım yoxsa azalma?
Toğrul Maşallı
Hər bir iqtisadiyyatın əsası istehlakdır. Məhz onun artımına görə əhalinin rifahını daha dəqiq ölçmək olar. İndiki zamanda dünyada yerləşən bir çox ölkənin məhz istehlak iqtisadiyyatı ilə çox böyük problemləri var. Buna görə də, demək olar ki hər yerdə istehlakın təşviqinə tədbirlər hazırlanır və reallaşdırılır. Azərbaycanda “istehlak” iqtisadiyyatı hələ öz yerini tutmayıb və buna görə biz hələ əhalinin xərclərindən elə də asılı deyilik. Bunun səbəbi iqtisadiyyatda əsas sifarişçinin dövlət olmasıdır.
Amma dövlətin gəlirləri azaldıqca (çünki neft gəlirləri azalır), istehlakın və pərakəndə satışın rolu artır. Dövlət Statistika komitəsi bu məsələ ilə bağlı müəyyən məlumatlar dərc edib. Məlum oldu ki, 2013-cü ildə adam başı orta istehlak səbəti 164 manat təşkil edir, bunlardan 78,8 manat – qeyri-ərzaq məhsullarıdır, 85,2 manat isə ərzaq məhsullarıdır. Beləliklə, xərclərin 52%-ni ərzaq təşkil edir.
Əgər keçən ilin bu dövrü ilə müqayisə etsək, görə bilərik ki, ərzağın payı müəyyən qədər azalıb, 56,3 %-dən 52 %-yə qədər. Bu statistikada hətta Statistika komitəsi heç nə edə bilmədi, çünki bu göstəriciyə görə Azərbaycan dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur (qeyd etmək lazımdır ki, dünya üzrə norma 30-35% təşkil edir). Amma ərzaq mallarının payının azalması həmçinin qeyri-ərzaq mallarının qiymətlərinin artımı ilə də bağlı ola bilər. Məhz buna görə xərclər də arta bilər.
Eyni zamanda keçən ilin bu dövrü ilə müqayisədə, rəsmi istehlak səbəti 14,7 % artıb. Bu faiz elə də az deyil. Çünki eyni müddət ərzində dövlət büdcəsindən maaş alanların gəlirləri yalnız orta olaraq 10% artıb. Bu artım yalnız satıcıların xeyrinə işlədi, çünki məhz onlar qiymət artımı üçün səbəb tapa bildilər.
Ümumiyyətlə Dövlət statistika komitəsi heç özü də bilmədən dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilmiş yaşamaq üçün zəruri olan minimumumu təkzib etmiş oldu. Belə ki, müvafiq dövlət qurumlarının qərarlarına görə 2013-cü il üçün yaşayış minimumu 125 manatdır. Nəzərə alsaq ki, bu minimum istehlak səbətinə bərabər olmalıdır, o zaman bu göstəricilər arasında fərq 40 manat təşkil edir. Bu yalnız işləmək qabiliyyəti olan insana aiddir, orta minimumu götürdükdə isə – 116 manat, o zaman bu fərq bundan da çox olacaq.
Yeri gəlmişkən, QHT və müstəqil ekspertlər tərəfindən təxmini müəyyən edilmiş istehlak səbəti və Dövlət statistika komitəsinin göstəricisi demək olar ki, eynidir. Fərq yalnız 5-10 manatdır, bu fərq isə yalnız müəyyən sistemlərə görə yarana bilər. Amma Statistika komitəsinin öz işinin dəqiqləşdirilməsindən əhaliyə xeyir gəlməyəcək.
Əsas məqamlardan başqa biri isə – əhalinin sosial müdafiəsi məsələsidir. Çünki əgər vətəndaşın öz minimal ehtiyaclarını ödəmək üçün vəsaiti kifayət deyilsə, o zaman dövlət onu təmin etməlidir. Bu sahə isə bizdə müəyyən qədər problemlidir.
İlk öncə, Dövlət Sosial Müdafiə fondunun qeydiyyatında yalnız 2 milyon insan var. İşləmək qabiliyyəti olan insanların sayı bu göstəricidən 3 milyon artıqdır. Deməli rəsmi məlumata görə Azərbaycanda 3 milyon insanın ümumiyyətlə sosial müdafiəsi yoxdur. Eyni zamanda DSMF qeyri-leqal iş ilə mübarizə aparmağa başlayıb və axırıncı 10 il ərzində qeydiyyatdan 280 min insanı keçirdib. Bunu nəzərə alsaq, DSMF üçün qalan əhalini qeydiyyata almaq üçün ən azı 200 il lazım olacaq.
İkincisi, artım ilə qəribə məqam yaranmış oldu. Çünki 10%-lik artım yalnız 200 manatdan az alan insanlara aiddir. Nəticədə çoxunun əmək haqqı 200 manatı keçdi və gəlirləri dərhal azaldı. Məsələn, əgər əvvəllər bir insan 190 manat alırdısa (bütün vergiləri çıxmaq ilə), indi 188 manat alacaq. Bundan əlavə DSMF-in başçısı elan etdi ki, bu yaxınlarda Sosial fonda ayrılan məbləğdə müəyyən dəyişikliklər ediləcək. Əgər indi əmək haqqının 25% səviyyəsində məbləğ keçirilir, və bundan 22% işə götürənin və 3%-i isə işçinin payıdırsa, indi bu nisbət 18 və 7% olacaq. Beləliklə 188 manat alan insan, indi bundan da az məbləğ alacaq.
Nəticədə Azərbaycan dünyada “analoqu olmayan” statusunu bir dəfə də təsdiqləmiş oldu. Yalnız bizdə əmək haqlarının artımı ümumi gəlirlərin artımına yox, azalmasına gətirə bilər. Amma eyni zamanda bizdə 10 ilə 800 nəfər işlərinə qaytarılmış ola bilər ki bu da özlüyündə mühüm dərəcədə vacib göstəricidir.
